زخمهای باز، مایعی ترشح میکنند که به آن “اگزودا زخم” گفته میشود. این مایع را گاهی “مایع زخم” یا “ترشحات زخم” نیز مینامند. اگزودا ترکیبی پیچیده از مواد مختلف است و مدیریت صحیح آن توسط پرستاران برای بهبود زخم بسیار مهم است. در فرآیند بهبودی زخم حاد، آسیب اولیه (اعم از ناشی از ضربه یا جراحی) باعث التهاب میشود که مرحله اولیه فرآیند طبیعی بهبودی است. به عنوان بخشی از فرآیند التهابی، مویرگها نفوذپذیرتر میشوند و مایع از آنها به بافت بدن نشت میکند. این مایع نشت کرده وارد زخم باز میشود که به عنوان اگزودا شناخته میشود. در این مقاله به بررسی انواع اگزودا، علائم، علل و روشهای درمان آن خواهیم پرداخت.
اگزودا چیست؟
اگزودا به مایعی اطلاق میشود که از بافتهای آسیبدیده یا ملتهب ترشح میشود. این مایع معمولاً شامل آب، مواد مغذی، الکترولیتها، واسطههای التهابی، گلبولهای سفید، آنزیمهای تجزیهکننده پروتئین و فاکتورهای رشد است. اگزودا در هنگام التهاب بافتی یا عفونت در بدن ایجاد میشود و معمولاً بهعنوان یک علامت از وجود آسیب یا التهاب در بدن شناخته میشود.
انواع اگزودا زخم
1. اگزودای سرمگون
اگزودای سرمگون (Serous Exudate) یکی از انواع رایج اگزودا است که در بیشتر زخمهای سطحی و کم عمق مشاهده میشود. این مایع شفاف، رقیق و زرد رنگ است و معمولاً در التهابهای خفیف مانند آکنه یا زخمهای سطحی ظاهر میشود. اگزودای سرمگون حاوی مقدار زیادی آب و پروتئینهای کم است و در بیشتر موارد نشاندهنده یک فرآیند التهابی خفیف است.
علل: عفونتهای سطحی، سوختگیهای خفیف، جراحتهای سطحی.
2. اگزودای فیبری
این نوع اگزودا (Fibrinous Exudate) شامل پروتئینهای فیبری است که میتواند منجر به تشکیل لایهای ضخیم سفید یا زرد از فیبر در محل التهاب یا زخم شود و احساس هشکی ایجاد کند. اگزودای فیبری معمولاً در عفونتهای باکتریایی شدید یا التهابهای طولانیمدت رخ میدهد.
علل: عفونتهای باکتریایی، التهابهای مزمن، واکنشهای حساسیتی.
3. اگزودای چرکی
اگزودای چرکی حاوی مقادیر زیادی گلبولهای سفید مرده، باکتریها با ترشح غلیظ، سبز یا زرد، بوی بد، و درد و تورم در محل زخم همراه است. این نوع اگزودا معمولاً نشاندهنده وجود عفونت شدید و التهابی در زخم است. رنگ اگزودای چرکی میتواند از زرد تا سبز تغییر کند و بوی نامطبوعی داشته باشد. این اگزودا دارای علائمی مانند تب، ظاهر شدن رگه های قرمز اطراف زخم، درد و تورم میباشد.
علل: عفونتهای باکتریایی، زخمهای عفونی، عفونتهای پوستی مانند آبسهها.
4. اگزودای هموراجیک (Hemorrhagic Exudate)
اگزودای هموراجیک حاوی خون است و بهطور معمول در زخمهای عمیق یا آسیبهایی که به عروق خونی وارد شدهاند، مشاهده میشود، همچنین ترشح خونآلود یا قرمز از زخم، کبودی در ناحیه آسیبدیده به همراه دارد. این نوع اگزودا میتواند نشانهای از آسیب به بافتهای عروقی و خونریزی داخلی باشد.
علل: آسیبهای عروقی، جراحتهای شدید، زخمهای عمیق.
5. ترشح زخم سروزی
ترشح سروزی، یکی از این ترشحات، ظاهری شفاف یا کمی کدر دارد و حاوی ترکیبی پیچیده از پروتئینها و سلولهای دفاعی بدن است. این مایع ارزشمند، در واقع امدادگر زخم است؛ زیرا با ایجاد محیطی مرطوب و فراهم آوردن مواد مغذی ضروری، به ترمیم بافتهای آسیبدیده کمک شایانی میکند.
علل: آسیب بافتی، غفونت
علل ایجاد اگزودا زخم
اگزودا زخم ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود. برخی از مهمترین علل عبارتند از:
- عفونتها: عفونتهای باکتریایی، ویروسی یا قارچی میتوانند باعث ایجاد اگزودا شوند. این عفونتها معمولاً با ایجاد ترشحاتی مانند اگزودای چرکی همراه هستند.
- التهاب: التهاب ناشی از آسیب، جراحت یا واکنش به مواد خارجی میتواند باعث ترشح اگزودا شود. التهاب یکی از دلایل اصلی ایجاد اگزودا است که در فرآیند بهبودی زخم نقش دارد.
- آسیبهای بافتی: آسیب به بافتها و رگهای خونی میتواند باعث آزاد شدن مایعات از بافتهای آسیبدیده و ایجاد اگزودا شود.
- واکنشهای آلرژیک: در برخی موارد، واکنشهای حساسیتی به مواد خارجی یا داروها میتوانند منجر به ترشح اگزودا شوند.
- بیماریهای خودایمنی و التهابی مزمن: در برخی از بیماریهای مزمن مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید، اگزودا ممکن است به دلیل التهابهای طولانیمدت در بدن ترشح شود.
علائم اگزودا زخم
علائم اگزودا بستگی به نوع و شدت آن دارد. برخی از علائم رایج عبارتند از:
- ترشح مایع از زخم
- معمولا غلظت بالا
- بوی نامطبوع
- رنک زرد، سبز، قهوه ای یا سفید
- تورم و التهاب در ناحیه زخم
- درد و حساسیت بیشتر در محل زخم
- تغییر رنگ پوست اطراف زخم
درمان اگزودا زخم
درمان اگزودا بستگی به نوع و علت ترشح مایع دارد. در بیشتر موارد، درمانهای مناسب میتوانند به کاهش ترشح و تسریع روند بهبودی کمک کنند. برخی از روشهای درمانی عبارتند از:
1. استفاده از پودر کلاژن ترمیم پلاس نقره
پودر کلاژن ترمیم پلاس نقره بهعنوان یک محصول پیشرفته برای ترمیم و بهبود زخمها استفاده میشود. این پودر حاوی کلاژن است که به بازسازی بافتها کمک میکند و نقره موجود در آن خاصیت ضدعفونیکننده دارد که از عفونت زخم جلوگیری میکند. این ترکیب به ترمیم سریعتر زخم و کاهش التهاب کمک میکند.
2. پمادهای ترمیمکننده و ضدعفونیکننده
پمادهای مختلفی برای درمان و تسریع روند بهبودی زخمها وجود دارند. برخی از این پمادها شامل آنتیبیوتیکها و ترکیبات ضدعفونیکننده هستند که از بروز عفونت جلوگیری میکنند و به تسکین درد و التهاب کمک میکنند.
3. استفاده از پانسمانهای مناسب
پانسمان هیدروکلوئیدی، هیدروژلی یا فومی میتوانند به جذب اگزودا کمک کنند و از خشک شدن زخم جلوگیری کنند. این پانسمانها بهویژه در جلوگیری از عفونتها مؤثرند و میتوانند به ایجاد محیط مرطوب برای تسریع بهبودی کمک کنند.
4. آنتیبیوتیکها
در صورت وجود عفونت باکتریایی، آنتیبیوتیکهای موضعی یا خوراکی ممکن است تجویز شوند. این داروها به جلوگیری از تسریع گسترش عفونت و روند بهبودی کمک میکنند.
5. داروهای ضدالتهاب
داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی میتوانند به کاهش درد و التهاب زخم کمک کنند.
6. مراقبتهای روزانه
تمیز کردن منظم زخم با محلولهای ضدعفونیکننده ملایم میتواند از بروز عفونت جلوگیری کرده و روند بهبودی را تسریع کند، همچنین استفاده از پانسمانهای تمیز و تغییر مداوم پانسمانها از گسترش عفونت و جلوگیری از تماس مایعات ترشحی با محیط بیرونی جلوگیری میکند.
چرا زخمها ترشح بیش از حد دارند؟
زخمهایی که با روش اولیه التیام مییابند (در آنها لبهها با بخیه یا مواد دیگری مانند نوار چسب یا چسب به هم آورده شدهاند) ممکن است مقدار کمی ترشح داشته باشند، به ویژه اگر بسته شدن کامل نباشد. سطح ترشح معمولاً به سرعت کاهش مییابد و چنین زخمهایی معمولاً بدون عارضه بهبود مییابند. با این حال، خط بخیه زخمهایی که با روش اولیه التیام مییابند ممکن است از هم گسیخته شود، به طوری که التیام مجبور است با روش ثانویه یعنی از پایین به بالا رخ دهد. التیام با روش ثانویه نیز روش معمول التیام برای اکثر زخمهای مزمن مانند زخمهای پا و زخمهای فشاری است. زخمهایی که با روش ثانویه التیام مییابند معمولاً از سطح زخم ترشح میکنند. این ممکن است صرفاً به دلیل روند طبیعی التیام زخم باشد. ترشح فراوان ممکن است مربوط به مساحت یا حجم زیاد یک زخم باشد. یک زخم جراحی بزرگ که عمداً برای التیام با روش ثانویه رها شده است یا زخمهای فشاری بزرگ ممکن است مقادیر زیادی ترشح تولید کنند. برخی از انواع زخمها، مانند سوختگیها، زخمهای روماتوئید، محلهای اهدای پوست و زخمهای التهابی ناشی از پیودرم گانگرنوزوم، نیز عموماً به عنوان دارای نرخهای بالاتر ترشح شناخته میشوند. ترشح فراوان مرتبط با زخم پای وریدی یا با منشاء مختلط احتمالاً به دلیل فشار خون وریدی است. فشار خون وریدی را میتوان معکوس کرد و در نتیجه سطح ترشح را کاهش داد.
مدیریت ترشحات زخم
مدیریت موفق ترشحات زخم شامل ارزیابی ناحیه زخم و پانسمانهای فعلی، نظارت بر لبه زخم، اطراف زخم و ویژگیها و میزان ترشح؛ و انتخاب پانسمانهای مناسب است که بهبود زخم مرطوب را ترویج میدهند. این اقدامات بهترین شانس را برای بهبود سریع و صحیح زخمها بسته به شدت و پیچیدگی زخم فراهم میکنند.
ارزیابی ترشحات زخم
ارزیابی ترشحات زخم باید شامل چهار دسته اصلی باشد: رنگ، قوام، بو و مقدار باشد. بین افراد تفاوتهای طبیعی وجود خواهد داشت و عوامل خارجی منجر به برخی تغییرات خواهند شد. در حالی که برخی تغییرات جزئی طبیعی است، تغییرات قابل توجه خارج از محدوده عادی باید مورد توجه قرار گیرد زیرا ممکن است هرگونه عارضهای را که ممکن است بر بهبود تأثیر بگذارد، شناسایی کند.
- رنگ
ترشحات سالم معمولاً شفاف و کهربایی رنگ است. تغییرات این رنگ ممکن است به دلایل مختلفی باشد.
- قوام
تغییر در قوام ترشحات میتواند اطلاعات بالینی قابل توجهی ارائه دهد. افزایش محتوای پروتئین ناشی از عفونت یا التهاب ممکن است باعث شود ترشحات غلیظ و چسبناک شود. از سوی دیگر، ترشحات ممکن است به دلیل وجود باقیمانده پانسمان قبلی مانند هیدروژل چسبناک به نظر برسند. در مقابل، ترشحات رقیق یا آبکی ممکن است به دلیل کمبود پروتئین باشد که ممکن است با بیماری وریدی یا قلبی احتقانی یا سوء تغذیه مرتبط باشد.
- بو
اندازه گیری بوی بد به صورت عینی می تواند بسیار دشوار باشد زیرا بو یک تجربه ذهنی است که تحت تأثیر دفعاتی است که فرد آن بو را تجربه می کند. بوی نامطبوع ممکن است مربوط به رشد باکتریایی، عفونت، وجود بافت نکروزه یا سینوس یا فیستول روده ای یا ادراری باشد. با این حال، بوی بد ممکن است همچنین مربوط به انواع خاصی از پانسمان (مانند هیدروکلوئیدها) یا وجود پانسمان های کهنه باشد و لزوماً نشان دهنده عفونت زخم نباشد.
- مقدار
اندازه گیری دقیق حجم ترشحات زخم مانند وزن یا حجم ترشحات در یک بازه زمانی مشخص در عمل بالینی واقعی دشوار است. پرستاران به طور سنتی از نمادهای +، ++ و +++ یا توصیفگرهای سبک، متوسط یا سنگین برای ارزیابی حجم ترشحات استفاده می کنند. چنین رویکردهایی بسیار ذهنی و غیرقابل اعتماد هستند، اما روشهای دقیقتر برای ارزیابی حجم معمولاً زمانبر و غیرعملی هستند. به عنوان مثال، میتوان پانسمانها را پس از برداشتن وزن کرد، اما مقایسه تنها در صورتی امکانپذیر است که از انواع یکسانی از پانسمانها در فواصل زمانی برابر استفاده شود. چنین رویکردی ممکن است نیازهای بیمار فردی را برآورده نکند و در عمل بالینی واقعی غیرعملی باشد. جای تردید است که این میزان دقت به مراقبت بالینی کمک زیادی کند. رویکرد عملیتر این است که نوع و تعداد پانسمانهای استفاده شده در یک بازه زمانی مشخص را یادداشت کرده و به وجود نفوذ ترشحات به لایههای زیرین، ماکراسیون (نرم و سفید شدن پوست) یا نشت توجه شود. میتوان نتیجه گرفت که حجم ترشحات در حال کاهش است اگر به پانسمانهای کمتر جاذب نیاز باشد و فاصله بین تعویض پانسمانها طولانیتر شود.
مراقبت از اطراف زخم
محافظت موثر از پوست برای هر بیمار با ترشحات قابل توجه زخم بسیار مهم است. تمیز کردن شدید بستر زخم معمولاً غیر ضروری است و ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد زیرا خطر آسیب به بافتهای تازه تشکیل شده را افزایش میدهد. با این حال، تمیز کردن ملایم پوست اطراف خطر ساییدگی ناشی از ترشحات مزمن زخم را کاهش میدهد. ممکن است برای محافظت بیشتر در برابر خیس خوردگی و ساییدگی به محصولات محافظ پوست نیاز باشد. کرمها و لوسیونهای مختلفی به عنوان محافظ پوست تولید میشوند اما اطمینان از اینکه فایده آنها بیشتر از ضرر آنهاست مهم است.
نتیجهگیری
ترشحات زخم یک پدیده طبیعی است که به بهبود کمک میکند. درک اینکه چه عواملی باعث تغییر در مقدار، رنگ، قوام و بوی ترشحات میشود، امکان مراقبت مؤثرتر از زخم را فراهم میکند. اگر چنین مسائلی نادیده گرفته شود، ممکن است سطح ترشحات به حدی افزایش یابد که مدیریت زخم بسیار پیچیده و بهبود زخم دشوارتر شود. اگر ترشحات زخم به طور مؤثری مدیریت شود، زخمها سریعتر و راحتتر بهبود مییابند. متخصصان مراقبتهای بهداشتی مسئول ارزیابی دقیق علت ترشحات بیش از حد و برنامهریزی مراقبت هستند. این باید شامل توافق بر سر یک برنامه مراقبتی باشد که به بررسی علت اصلی زخمهای با ترشحات زیاد و انتخاب مواد پانسمان مناسب و فواصل مناسب تعویض پانسمان برای به حداقل رساندن خطر نرمشدگی و بهبود آسیبدیده بپردازد. اولویتهای بیمار نیز باید در برنامهریزی مراقبت گنجانده شوند.