نکروز به معنای مرگ بافت‌های بدن است. بافت نکروزه زمانی تشکیل می‌شود که بافت به دلیل شرایطی مانند آسیب، عفونت یا قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، خون کافی دریافت نکند. آسیب ناشی از آن غیرقابل برگشت است. اصطلاح “گانگرن” به یک ناحیه وسیع از نکروز اشاره دارد. این مقاله به بررسی انواع نکروز، علل و عوامل خطر آن می‌پردازد. همچنین علائم بافت نکروزه و نحوه درمان آن را شرح می‌دهد.
نکروز چیست؟
نکروز (Necrosis) به مرگ غیرطبیعی سلول‌ها یا بافت‌های بدن در اثر آسیب، بیماری یا کمبود خون‌رسانی گفته می‌شود. برخلاف آپوپتوز (مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلول‌ها که بخشی از چرخه طبیعی بدن است)، نکروز معمولاً نتیجه یک عامل خارجی مثل عفونت، ضربه یا انسداد عروق خونی است. وقتی بافت دچار نکروز می‌شود، دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را انجام دهد و اغلب به رنگ سیاه، قهوه‌ای یا خاکستری درمی‌آید. نکروز می‌تواند در هر قسمتی از بدن رخ دهد، اما بیشتر در پوست، عضلات و اندام‌های داخلی دیده می‌شود. این وضعیت معمولاً با زخم‌های شدید، سوختگی‌ها یا بیماری‌هایی مثل دیابت همراه است که جریان خون را مختل می‌کنند.
علل نکروز
بافت نکروزی زمانی تشکیل می‌شود که خون کافی و اکسیژنی که خون حمل می‌کند به بافت‌های آسیب‌دیده نرسد. لخته شدن خون و آسیب به رگ‌های خونی تنها دو مورد از علل متعددی هستند که می‌توانند باعث نکروز شوند. آسیب‌ها، عفونت‌ها، بیماری‌های مزمن و سمومی که جریان خون را به یک ناحیه مسدود می‌کنند، می‌توانند منجر به تشکیل بافت نکروزی در آن ناحیه شوند.
- آسیب‌های ناشی از ضربه می‌توانند به رگ‌های خونی آسیب رسانده و جریان خون به استخوان‌ها و بافت‌های اطراف را قطع کنند. هر چیزی از تصادف رانندگی گرفته تا افتادن از نردبان می‌تواند منجر به آسیب تروماتیک و در نهایت نکروز شود.
- سرمازدگی، که در آن بافت‌ها به شدت توسط سرما آسیب می‌بینند، یکی از علل شایع نکروز است. اگر سرمازدگی به سرعت درمان نشود، ناحیه سرمازده سیاه شده و می‌میرد (گانگرن). این بافت‌های نکروزی قابل ترمیم نیستند و معمولاً از طریق جراحی قطع می‌شوند.
- انفارکتوس به معنای مرگ بافتی است که زمانی رخ می‌دهد که خون کافی به ناحیه مورد نظر نرسد. نکروز ناشی از انفارکتوس اغلب به دلیل لخته شدن خون ایجاد می‌شود، مانند ترومبوز ورید عمقی (DVT) که در یک رگ خونی تشکیل شده و جریان خون به ناحیه اطراف را مسدود می‌کند. اگر جریان خون به سرعت برقرار نشود، سلول‌ها از اکسیژن محروم شده و در نهایت می‌میرند. DVT معمولاً در پاها رخ می‌دهد (اما می‌تواند در هر جای بدن اتفاق بیفتد). اگر رگ خونی به طور کامل مسدود شود، می‌تواند منجر به از دست رفتن بافت در پایین محل انسداد شود.
- طیف گسترده‌ای از عفونت‌های باکتریایی، ویروسی، قارچی و انگلی می‌توانند باعث نکروز شوند. حتی یک بریدگی یا خراش جزئی که عفونی شود، می‌تواند به نکروز منجر شود.
برخی از انواع عفونت‌ها بیشتر از سایرین باعث نکروز می‌شوند. به طور خاص، باکتری به نام استرپتوکوک گروه A به عنوان شایع‌ترین عفونت نکروزان در نظر گرفته می‌شود.
باکتری‌هایی که می‌توانند منجر به بافت نکروتیک شوند عبارتند از:
- گونه‌های جنس انتروکوک
- استافیلوکوکوس اورئوس
- کلستریدیوم پرفرنجنس
انواع نکروز و تفاوت‌هایشان
نکروز انواع مختلفی دارد، زیرا می‌تواند نواحی گوناگونی از بدن، از جمله استخوان، پوست، اندام‌ها و سایر بافت‌ها را درگیر کند. هر نوع ویژگی‌های متمایز خود را داراست. نوع نکروزی که ایجاد می‌شود، بستگی به این دارد که کدام بافت‌ها دچار مرگ شده‌اند و چه عاملی (مانند آسیب یا عفونت) باعث آن شده است. شناخت این تفاوت‌ها برای تشخیص و درمان صحیح ضروری است:
- نکروز انعقادی (Coagulative Necrosis)
این نوع شایع‌ترین شکل نکروز است و معمولاً نکروز انعقادی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون مختل شده و در نتیجه، اکسیژن‌رسانی به بافت‌های آسیب‌دیده قطع می‌شود. یکی از راه‌های وقوع این امر، مسدود شدن یک سرخرگ به دلیل لخته خون است. مثلاً در حمله قلبی یا سکته مغزی. بافت مرده در این حالت سفت و خشک می‌شود و ساختار آن تا حدی حفظ می‌شود. رنگ آن معمولاً سفید یا خاکستری است.
- نکروز مایع (Liquefactive Necrosis)
در این نوع، بافت مرده به مایع تبدیل می‌شود. این اتفاق اغلب در مغز (مثلاً پس از سکته) یا در عفونت‌های باکتریایی شدید مثل آبسه دیده می‌شود. دلیلش فعالیت آنزیم‌هایی است که بافت را تجزیه می‌کنند. این نوع نکروز معمولاً در مغز، ریه‌ها یا بافت‌های اطراف محل عفونت دیده می‌شود. بافت نکروزی مایع‌شونده نرم شده و در نهایت به آبسه‌ای پر از چرک تبدیل می‌شود.
- نکروز کازئوز
نکروز کازئوز (Caseous Necrosis) این نوع با بافتی نرم و پنیری‌مانند مشخص می‌شود و بیشتر در بیماری‌هایی مثل سل (توبرکلوزیس) رخ می‌دهد. رنگ آن معمولاً سفید مایل به زرد است و ترکیبی از نکروز انعقادی و مایع است.
- نکروز چربی
این نوع در بافت‌های چربی، مثلاً در پستان یا پانکراس، دیده می‌شود و اغلب نتیجه تروما یا التهاب است. بافت مرده در اینجا ظاهری گچی و سفید پیدا می‌کند. نکروز چربی اغلب توسط رویدادی ایجاد می‌شود که به ناحیه بافتی آسیب‌دیده صدمه می‌زند، مانند ضربه، جراحی یا پرتودرمانی.
- نکروز فیبرینوئیدی
نکروز فیبرینوئیدی نوعی نکروز است که در دیواره رگ‌های خونی رخ می‌دهد. معمولاً توسط واکنش‌های ایمنی که به رگ‌های خونی آسیب می‌رسانند، ایجاد می‌شود.
- نکروز گانگرنی (Gangrenous Necrosis):
این نوع معمولاً در اندام‌ها (مثل پا یا دست) رخ می‌دهد و ترکیبی از نکروز انعقادی و عفونت است. گانگرن خودش به دو دسته خشک و مرطوب تقسیم می‌شود که در ادامه تفاوتش را توضیح می‌دهم.
تفاوت نکروز با گانگرن
یکی از سوالات رایج این است که نکروز و گانگرن چه فرقی دارند؟ در واقع، گانگرن یک نوع خاص از نکروز است که معمولاً در اندام‌ها رخ می‌دهد و اغلب با عفونت همراه است. نکروز یک اصطلاح کلی‌تر است، اما گانگرن به شرایطی اشاره دارد که بافت مرده به وضوح قابل مشاهده است و گاهی بوی تعفن دارد.
گانگرن خشک: این نوع وقتی رخ می‌دهد که خون‌رسانی به یک ناحیه قطع شود، اما عفونت وجود نداشته باشد. بافت خشک، سیاه و چروکیده می‌شود، مثل مومیایی. بیشتر در افراد دیابتی یا کسانی که مشکلات عروقی دارند دیده می‌شود.
گانگرن مرطوب: برعکس نوع خشک، این گانگرن با عفونت همراه است. بافت خیس، متورم و بدبو می‌شود و اگر درمان نشود، می‌تواند به سرعت گسترش یابد و حتی زندگی فرد را تهدید کند.
تفاوت اصلی اینجاست که نکروز می‌تواند در هر بافتی رخ دهد و لزوماً قابل مشاهده نیست، اما گانگرن معمولاً در سطح پوست و اندام‌ها دیده می‌شود و علائم ظاهری واضح‌تری دارد.
علائم نکروز
علائم نکروز بسته به نوع و محل آن متفاوت است، اما به طور کلی شامل موارد زیر می‌شود:
- تغییر رنگ پوست به سیاه، قهوه‌ای یا خاکستری
- درد شدید در ناحیه آسیب‌دیده (در مراحل اولیه)
- بی‌حسی (وقتی اعصاب هم از بین بروند)
- بوی بد (در صورت عفونت)
- تورم یا ترشح در اطراف زخم
اگر این علائم را دیدید، مراجعه فوری به پزشک ضروری است، چون نکروز درمان‌نشده می‌تواند به عوارض جدی مثل مسمومیت خونی (سپسیس) منجر شود.
درمان نکروز
انسداد کامل جریان خون معمولاً دردناک است و معمولاً آنقدر دردناک است که فرد فورا به دنبال کمک پزشکی می‌رود. درمان ممکن است شامل جراحی برای بازگرداندن جریان خون یا برداشتن بافت‌های آسیب‌دیده، آنتی‌بیوتیک‌ها برای پیشگیری یا درمان عفونت، یا درمان سوختگی یا سایر مشکلاتی 1 باشد که باعث آسیب اولیه شده‌اند.
چگونه میتوان نکروز را مدیریت کرد؟
مدیریت نکروز به شدت و علت آن بستگی دارد، اما هدف اصلی حذف بافت مرده و جلوگیری از گسترش آسیب است. در اینجا چند روش رایج را بررسی می‌کنیم:
- دبریدمان (Debridement)
این روش شامل برداشتن بافت مرده با جراحی، آنزیم‌ها یا پانسمان‌های خاص است. دبریدمان به بهبود زخم کمک می‌کند و از عفونت جلوگیری می‌کند.
- درمان دارویی
اگر عفونت وجود داشته باشد، آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضدقارچ تجویز می‌شود. برای بهبود خون‌رسانی هم ممکن است از داروهای رقیق‌کننده خون استفاده شود.
- جراحی
در موارد شدید، مثل گانگرن پیشرفته، ممکن است نیاز به قطع عضو باشد تا جان بیمار حفظ شود.
- مراقبت در منزل
اگر نکروز در مراحل اولیه باشد، تمیز نگه داشتن زخم، استفاده از پانسمان مناسب (مثل پانسمان‌های هیدروکلوئیدی) و بالا نگه داشتن اندام می‌تواند کمک‌کننده باشد. البته این کار باید تحت نظر پزشک انجام شود.
- تغذیه و سبک زندگی
مصرف غذاهای غنی از پروتئین، ویتامین C و زینک به ترمیم بافت کمک می‌کند. همچنین ترک سیگار و کنترل بیماری‌هایی مثل دیابت در پیشگیری از نکروز موثر است.
- واکسیناسیون کزاز
ممکن است پزشک شما برای محافظت در برابر عفونت‌های بیشتر، تزریق واکسن کزاز را توصیه کند.
آیا میتوان نکروز را به تنهایی درمان کرد؟
هیچ درمان خانگی برای نکروز وجود ندارد و نباید سعی کنید آن را در خانه درمان کنید. اگر متوجه علائم نکروز شدید، باید فورا به پزشک مراجعه کنید. درمان نکروز باید تهاجمی باشد و پزشک شما برای مؤثر بودن آن باید به سرعت درمان را آغاز کند. در بسیاری از موارد، درمان نکروز با شناسایی و رفع علت مرگ سلولی آغاز می‌شود. بازگرداندن جریان خون به مناطق آسیب‌دیده مهم‌ترین اولویت برای جلوگیری از آسیب بیشتر است.
نتیجه‌گیری
نکروز یک وضعیت جدی اما قابل مدیریت است، به شرطی که به موقع تشخیص داده شود. تفاوت آن با گانگرن در گستردگی و علائم ظاهری است، اما هر دو نیاز به توجه فوری دارند. با شناخت انواع نکروز و روش‌های درمانی آن، می‌توانید نقش فعالی در حفظ سلامت خود یا عزیزانتان داشته باشید. اگر با زخمی مواجه شدید که رنگش تغییر کرده یا بوی بدی دارد، تعلل نکنید و به متخصص مراجعه کنید. سلامت شما ارزشش را دارد!